TÜRKİYE’DE VOLKANİK DAĞLAR ve DAĞILIŞLARI

TÜRKİYE’DE VOLKANİK DAĞLAR ve DAĞILIŞLARI
A) VOLKANİZMANIN TANIMI:
Magmanın, yerkabuğunun zayıf kısmlarından sızarak yeryüzüne doğru yükselmesine ve faaliyet göstermesine volkanizma denir. Volkanizma sadece tamamen soğumamış gezegenlerde ve uydularda görülür.(örn. Dünya tam soğumadığı için yeraltında sıcak tabaka olan magma bulunur bu yüzden volkanizmadan söz edebiliriz; fakat Dünya’nın uydusu olan Ay tamamen soğuduğu için magma tabakası bulunmaz bu nedenle volkanizmadan söz edemeyiz). İki çeşit volkanizma türü vardır:
a) Derinlik Volkanizması:
Magmanın yerkabuğu çatlaklarında kalıp, yeryüzüne çıkamadığında oluşan volkanik faaliyetlere denir.
b) Yüzeysel Volkanizma:
Yeraltında yüksek basınç altında bulunan magmanın yeryüzüne ulaşarak faaliyetini göstermesine yüzeysel volkanizma denir.


B) VOLKANLAR:
Yeraltında bulunan magma tabakası çok sıcak olduğundan içerisindeki gazlar genleşir ve yüzeye basınç uygulamaya başlarlar. Bu da yeryüzünde dağları oluşturmaya başlar. Gazların içindeki basınç normale dönünceye kadar bu olay devam eder; fakat bazen yerkabuğunda küçük çatlaklar oluşur –magmayla dolu olan yer altı çatlaklarına dayk denir- ve buradan magma yeryüzüne ulaşır ve püskürmeye başlar. Püskürmenin meydana geldiği dağlara volkanik dağ adı verilir. Püskürmenin sonucunda yeryüzüne çıkan magmanın donmasıyla bazalt taşı meydana gelir.
Zaman zaman püskürmekte olan yanardağlara aktif yanardağ, faaliyeti durmuş olanlara sönmüş volkan adı verilir. Volkanlar püskürdüğü zaman dışarı fırlayan akışkanlara lav, katı parçacıklara ise tüv adı verilir. volkanların ağız krater denir. Sönmüş volkanlarda kraterler yağmurlar nedeniyle suyla dolar bunlara da krater gölü denir. Yüzeysel volkanizma sırasında gaz patlaması sonucu oluşan çukurluklara maar denir. Volkanik sahalar mineralce zengin olduklarından tarıma elverişlidirler.
Volkanlar püskürme şekillerine göre altıya, oluşturdukları yeryüzü şekillerine olarak dokuza ayrılırlar:
a) Püskürme şekline göre:
1. İzlanda tipi yanardağlar: Bu tip yanardağlarda erimiş bazalt taşı paralel yarıklardan dışarı püskürür. Bu tür akıntılar çoğunlukla lav platosu oluşumlarına yol açar.
2. Hawaii tipi yanardağlar: Hawaii tipi yanardağlar İzlanda tipi yanardağlara benzerler; fakat lavlar paralel yarıklardan değil radyal(zig zag) yarıklardan akarak kalkan yanardağlarını oluşturmasıdır.
3. Stromboli tipi yanardağlar: Bu tip yanardağlarda genleşen gazlar orta şiddette patlamalara neden olur, bu da kesintisiz küçük püskürmelere yol açar. Bu püskürmeler meydana geldiğinde etrafa akkor halinde lav pıhtıları fırlar.
4. Vulcano tipi yanardağlar: Bu tip yanardağlarda orta şiddette gaz ve kül püskürmeleri gerçekleşir. Bu karışım, koyu renkli, çalkantılı püskürme bulutlarına yol açar; bu bulutlar hızla yükselir ve sarmal biçimler alır.
5. Pelée tipi yanardağlaar: Bu tip yanardağlarda, yoğun ve şiddetli kızgın volkanik kırıntı ve gaz karışımı püskürmeleri görülür. Pelée tipi yanardağların püskürmesi sonucunda oluşan, dışarı püsküren akışkanlar havadan daha ağır olmakla birlikte o kadar düşük bir ağdalıktadır ki, bu lavlar yamaçtan aşağıya doğru akma hızları saatte 100km/s’I bulabilir.
6. Pilinus tipi yanardağlar: En şiddetli püsküren yanardağ türüdür. Bu yanardağlarda, gaz içeriği yüksek magmadan kaynayarak yükselen gazlar, magma sütununu da geçerek çok büyük bir şiddetle dışarı fırlarlar. Püsküren gazlar ve volkanik kırıntılar, dikey doğrultuda, rokete benzer biçimde yükselir. Bu bulutlar stratosfere kadar yükselebilir ve bazen bir kaç saat boyunca havada kalabilirler.

b) Oluşturdukları yeryüzü şekillerine göre:
1. Strato yanardağlar: Bunlar piroklastik akıntılar ile lav akıntıları sonucunda oluşan dik yanardağ konileridir. Bazalttan riyolite kadar değişen volkanik kayaç türlerinden oluşurlar, ama bileşimleri genellikle andezit yapısındadır. Strato yanardağlar ömürleri boyunca binlerce kez püskürebilir. Püskürme kül fışkırmasıyla başlar ve kalın ve yoğun lav akıntılarıyla sona erer.
2. Kalkan yanardağlar: Kalkan yanardağlar, lav akıntıları sonucunda oluşan kubbe biçimli dağlardır. Çoğunlukla bazalt yapısındadırlar. Kesintisiz püskürmeler sonucunda hızla küçük kalkan dağlar oluşabilir, ama daha büyük kalkanlar, bir milyon yıl gibi büyük bir zaman aralığında oluşan püskürmelerle meydana gelir.
3. Denizaltı yanardağları: Denizaltı yanardağları çok çeşitli biçimlerde olabilirler, ama çoğu koni biçiminde bulunmaktadır. Bazı eski denizaltı yanardağları, batmadan önce sürtünme sonucu düzleşmiş veya deniz düzeyinde bir mercan tabakasıyla örtülmüş olabilirler. Bilinen aktif denizaltı yanardağlarının büyük bir kısmı denizin sığ bölgelerinde bulunur.
4. Kalderalar: Kalderalar çapı bir kilometreyi aşan büyük dairesel veya oval çöküntülerdir ve bunların çoğu içe doğru göçme sonucunda oluşmuşlardır. Çoğunda, çöküntüyü çevreleyen dik tepeler bulunur, bazılarının içinde de göller oluşmuştur.
5. Karmaşık/Bileşik yanardağlar: Bileşik yanardağlar, karmaşık yüzey şekilli yanardağlardır. Bu tür yapılar genellikle belirli bir baca alanının konumunun veya püskürme tarzının değişmesiyle ortaya çıkar.
6. Dışık konileri: Bunlar boyutça küçük, gevşek parçalardan oluşan, dik koni biçimli yüzey şekilleridir. Dışık konilerini oluşturan kayalar, genellikle bazalt ya da bazaltlı andezittir. Bunlarda genellikle Vulcano ya da Hawaii tipi püskürme görülür.
7. Volkanik alanlar: Volkanik alanlar çok sayıda dışık konisi ya da ayrı bir yanardağ olarak tanımlanamayacak başka volkanik yüzey şekillerinden oluşur. Eğer magmanın dışarı yayıldığı galeriler geniş bir alana yayılmış ise, bir büyükdağ yerine, çok sayıda kısa ömürlü dağ oluşabilir.yeni bir volkanik dağın çıkmasının güçlü olduğu bölgeye volkanik alan denir.
8. Yarık bacaları, krater dizileri: Yarık bacaları magmayla dolu yeraltı çatlaklarının (daykların) yüzey uzantılarıdır. Daykların çoğu 0.5-2 m genişliğinde ve birkaç kilometre uzunluğundadırlar.
9. Lav domları(kubbeleri): Lav domları, lavların yığılmasıyla oluşan, dik yamaçlı kubbe yapılarıdır.


Yanardağlar

Yanardağlar, yeraltındaki ergimiş kayaların, kaya parçacıklarının ve gazların yerkabuğundaki açıklıklardan püskürdüğü oluşumlardır. Art arda olan püskürmeler sonucunda maddelerin üst üste yığılmasıyla ortaya çıkan yükseltiler de aynı biçimde adlandırılır. Yüzeye çıkan ergimiş durumdaki maddeler zamanla katılaşarak volkanik kayaları oluşturur. Depremler gibi yanardağların da çoğu levha sınırlarına yakın yerlerde bulunur. Öte yandan, nasıl ki levha sınırlarına uzak yerlerde zaman zaman deprem oluyorsa, bazı yanardağlar da levhaların iç bölümlerinde bulunur.

Magma

Magma, ergimiş durumdaki değişik mineraller ve bazı mineral kristallerden oluşan lapa benzeri, yoğun bir sıvıdır. Kıvamı, su ve buz kristalleri içeren yarı erimiş durumdaki kar gibidir. Magmada ayrıca su ve sıvı haldeki gazlar bulunur. Bilim adamları, magmanın büyük çoğunluğunun atmosferde bulunmakla birlikte bir bölümünün de alt mantonun bazı bölgelerinden geldiğini düşünüyorlar.
Yanardağ püskürmeleri

Magmanın yerkabuğundan yükselerek yüzeye çıkmasına yanardağ püskürmesi adı verilir. Bir yanardağ, magmanın ilk kez yeryüzüne çıkmasıyla oluşur. Yanardağ bir kez oluştuktan sonra yeraltından magma geldiği sürece püskürmeler devam eder. İki püskürme arasında onlarca, yüzlerce hatta binlerce yıl geçebilir.

Astenosferdeki magma, ancak yeterince büyük bir ‘kabarcık’ oluşturacak biçimde biriktiği zaman litosfere doğru yükselir. Magmanın yükselmesine yol açan süreç, bozuk bir musluktan suyun damlamasına benzer. Bozuk bir muslukta su sürekli biçimde birikir fakat damla halinde düşmesi ancak yeterli ağırlığa ulaşması ile gerçekleşir. Magma da yeraltında yeterli ölçüde biriktiğinde ve yoğunluğu çevresindeki kaya kütlelerinden daha düşük olduğunda yukarı doğru çıkmaya başlar. Çoğu yanardağın altında magmanın biriktiği bir magma odası vardır. Püskürme sırasında yüzeye çıkan magma lav adını alır.

Volkanik adalar

Bir yanardağ, deniz tabakasındaki bir yayılma sırtında, dalma-batma bölgesinde ya da sıcak noktada oluştuğunda, su yüzeyini aşacak yüksekliğe erişmesi durumunda tepesi bir ada oluşturur.
Yanardağlar, deniz dibinde püskürdüklerinde, üzerlerindeki suyun basıncı magmanın patlayarak çıkmasını engeller. Lavın soğuk suyla temas etmesiyle yüzeyi katılaşır ve bir kabuk oluşur. Ancak içi, uzun bir süre sıvı durumunu ve sıcaklığını korur. Lav, zamanla tümüyle katılaşarak yastık lavları adı verilen balona benzer kütleler oluşturur. Çok sayıda püskürme sonucunda oluşan katılaşmış yastık lav katmanları, sualtı yanardağlarının yamaçlarını oluşturur. Bu tür bir yanardağın yüksekliği denizin yüzeyine çok yaklaştığı zaman, su basıncının etkisi hemen tümüyle ortadan kalkar ve volkanik gazlar patlamalarla açığa çıkar. Yine aynı biçimde, deniz dibindeki basıncın suyun kaynamasını engellemesine karşılık, yüzeye yaklaştıkça basınç azaldığından, yanardağdan çıkan kızgın lavlar deniz suyunun kaynamasına ve büyük buhar bulutlarının gökyüzüne yükselmesine neden olur.
Yanardağın üst bölümünün deniz yüzeyi üstünde kalacak yüksekliğe erişmesi durumunda volkanik bir ada oluşmaya başlar. Birbirini izleyen püskürmeler sonucunda yanardağ ağzının çevresinde biriken lav ve kül yığınları adanın giderek büyümesine yol açar.




Etkin, Uyuyan ve Sönmüş Yanardağlar

Yanardağbilimciler, yanardağları sınıflandırırken, en son ne zaman püskürdüklerini ve tekrar püskürme olasılıkları bulunup bulunmadığını göz önünde bulundururlar. Etkin, uyuyan ve sönmüş ifadeleri çok uzun yıllar boyunca yanardağların tanımlanmasında kullanıldı. Ancak yanardağbilimciler, son yıllarda etkin ve sönmüş ifadelerinin anlamlarını yeniden tanımladılar.

Son 10.000 yıl içerisinde patlamış olan yanardağlar Etkin; herhangi bir etkinlik göstermemesine karşılık günün birinde yeniden püskürme olasılığı olan yanardağlar Uyuyan; son 10.000 yıl içerisinde hiçbir etkinlik göstermemiş olan yanardağlar Sönmüş yanardağ olarak adlandırılmaktadır.